Gmina Poświętne jest gminą wiejską położoną w centralnej części województwa mazowieckiego na wschód od granic miasta stołecznego Warszawy. Jest jedną z 12 gmin należących do powiatu wołomińskiego, graniczy z gminami: Klembów, Stanisławów, Strachówka, Tłuszcz, Wołomin, Zielonka. Gminę tworzy 28 sołectw o łącznej powierzchni 10 425 ha. Liczba mieszkańców gminy na koniec 2020 wyniosła 6233 osoby.
Dziedzictwo historyczne
HISTORIA AMINISTRACYJNA GMINY POŚWIĘTNE
Teren obecnej gminy był pierwotnie pokryty gęstą puszczą i należał do plemiennego państwa Mazowszan, które zostało w końcu X wieku przyłączone do państwa polskiego.
Po śmierci księcia Bolesława III Krzywoustego państwo polskie rozpadło się na dzielnice. Powstało wtedy Księstwo Mazowieckie. Cały obszar księstwa należał do księcia, który przekazywał nadziały ziemskie zasłużonym rycerzom lub Kościołowi.
W przeszłości obszar dzisiejszej gminy został przekazy prywatnym rycerzom, którzy zakładali tu wsie. Pierwszą udokumentowaną osadą były Ręczaje, powstałe już w XIV wieku. W kolejnych latach powstawały następne osady i w XVI wieku istniała już duża część wsi stanowiących obecną gminę.
Te okolice administracyjnie należały do ziemi warszawskiej w ramach Księstwa Mazowieckiego. W 1526 roku po bezpotomnej śmierci ostatnich książąt mazowieckich, ich księstwo zostało włączone do Królestwa Polskiego. Ziemia warszawska stała się częścią województwa mazowieckiego. Wzorem reszty Polski kraj podzielono na powiaty. Powstał wtedy powiat warszawski w ramach ziemi warszawskiej, do którego należały te okolice.
Od połowy XVII wieku rozpoczął się zastój osadnictwa w tych terenach. W 1655 i 1656 roku wojska szwedzkie, jak i nasze, wielokrotnie plądrowały te okolice w poszukiwaniu żywności. Położenie blisko Warszawy, w centrum kraju, skutkowało licznymi uciążliwymi przemarszami wojsk w czasie wojen.
W 1795 roku nastąpił III rozbiór Polski, ziemie obecnej gminy weszły w skład Cesarstwa Austrii jako Galicja Zachodnia. W pobliżu przebiegała granica prusko-austriacka. Ząbki i Marki leżały po stronie pruskiej, a Wołomin i Radzymin po stronie austriackiej.
Galicja Zachodnia podzielona była okręgi. Poświętne należało początkowo do okręgu w Wiązownej, a po reorganizacji podziału administracyjnego w 1803 roku, podzielono zabór austriacki na cyrkuły. Od tej pory ten teren należał do cyrkułu siedleckiego. Stan ten nie trwał długo. Już w 1807 roku, w wyniku wojen napoleońskich, powstało Księstwo Warszawskie. Księstwo Warszawskie powstało z ziem zaboru pruskiego, a w 1809 roku po kolejnej wojnie Galicja Zachodnia, wraz z Poświętnem, weszła w skład Księstwa Warszawskiego.
Władze Księstwa Warszawskiego dokonały nowego podziału administracyjnego wzorowanego na Francji. Powstały departamenty i powiaty. Poświętne należało do departamentu siedleckiego i powiatu stanisławowskiego.
W 1813 roku Księstwo Warszawskie stało się terenem okupacyjnym wojsk carskich, a w 1815 roku na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego powstało Królestwo Polskie pod berłem cara. Departament siedlecki wszedł w skład nowego państwa. Władze rosyjskie nie zmieniły granic dotychczasowych jednostek administracyjnych. Jednak zamiast departamentów wprowadzono województwa, a powiaty stały się okręgami sądowymi bez większego znaczenia. Rosjanie utworzyli dodatkowy podział na obwody skupiający po dwa lub trzy powiaty. Powstał wtedy obwód stanisławowski z obszaru powiatów siennickiego i stanisławowskiego. W ten sposób Poświętne należało do powiatu stanisławowskiego, obwodu stanisławowskiego i województwa podlaskiego (siedleckiego).
W 1837 roku przemianowano województwa na gubernie, a w pięć lat później, ukazem carskim z 11 października 1842 r., obwody zostały zamienione na powiaty. Te zmiany nie zmieniły położenie terenów obecnej gminy.
W 1845 roku władze carskie zreorganizowały podział administracyjny tworząc duże gubernie. Poświętne i okolice weszły wtedy w skład guberni warszawskiej.
W 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe. Okoliczne lasy dawały schronienie wojskom powstańczym. Dowódca partii powstańczej w tym terenie Józef Jankowski stoczył między innymi pod Międzylesiem potyczkę z wojskami rosyjskimi.
Rok 1864 przyniósł ogromne zmiany na polskiej wsi. Na mocy ukazu carskiego dokonano uwłaszczenia chłopów. Dotychczasowe obszary dworskie zostały uwłaszczone pomiędzy użytkujących je chłopów, jednak część folwarków pozostała w rękach szlachty.
Drugim ważnym wydarzeniem z tego okresu było utworzenie samorządowych gmin wiejskich. Gminę tworzyły zarówno grunty włościańskie (chłopskie) jak i dworskie (folwarki). Częściami składowymi były gromady (wsie) na czele z sołtysem, którego wybierało zgromadzenie gromadzkie. Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne, na którym prawo głosu mieli gospodarze posiadający co najmniej 3 morgi gruntu. Zebranie gminne wybierało wójta i ławników (zarząd gminy). Wójt miał uprawnienia policyjno-administracyjne i sądownicze. Wójt gminy musiał posiadać przynajmniej 25 lat. Musiał też mieć przynajmniej 6 mórg gruntu. Nie miał obowiązku posiadać umiejętności pisania i czytania. Gmina zarządzała szkolnictwem gminnym. Urzędem gminy kierował pisarz gminny, który często był najważniejszą osobą w urzędzie z racji umiejętności pisania i czytania.
W 1867 roku powstały gminy: Ręczaj, Międzylesie, Okuniew i Dębe Wielkie. Miejscowości obecnej gminy podzielone były właśnie między te gminy. Po reorganizacji administracji Królestwa Polskiego, z przełomu 1866 i 1867 roku, w ramach odrodzonej guberni podlaskiej utworzono powiat radzymiński, wraz z gminami Ręczaj i Międzylesie.
W 1914 roku wybuchła I wojna światowa, a w sierpniu 1915 roku na te tereny wkroczyły wojska niemieckie. Niemiecka okupacja trwała do 1918 roku, wtedy to w odrodzonej Polsce utworzono województwo warszawskie z powiatem radzymińskim. Granice gmin nie uległy zmianie.
W 1920 roku teren gminy znalazł się w ogniu wojny polsko-bolszewickiej. W dniach 13 i 14 VIII wojska radzieckie zajęły te tereny szykując się do ataku na Warszawę. Jednak polski kontratak z dnia 15 VIII po ciężkich walkach odparł atak bolszewików. Do dnia 18 VIII teren gminy został oczyszczony z wojsk nieprzyjaciela.
Gmina Ręczaje według spisu powszechnego z 1921 roku liczyła 1 106 domów mieszkalnych, mieszkało tu 7 204 osoby. Większość mieszkańców stanowili Polacy i katolicy. Było też 629 ewangelików, z tej grupy prawie 400 osób podało narodowość niemiecką. Mieszkali w gminie również wyznawcy religii mojżeszowej w liczbie 162 osób oraz 5 prawosławnych Rusinów. Największe skupiska ludności niemieckiej były w Czubajowiźnie, Nadbielu i Ręczaju Niemieckim. Gmina składała się z 74 miejscowości.
Gmina Międzyleś składała się z 67 miejscowości. W 1921 roku liczyła 892 domy i 5 672 mieszkańców. Przeważała ludność polska i katolicka. Było jednak 68 wyznawców judaizmu, najwięcej z nich mieszkało w Międzylesiu. Zanotowano też 23 ewangelików, którzy mieszkali w Józefinie[2].
Taki podział administracyjny trwał do 1939 roku. Wkroczenie wojsk niemieckich we wrześniu 1939 roku położyło kres rozwojowi tych terenów w okresie międzywojennym. W tych tragicznych dniach w końcu września major Dobrzański przebywając wraz ze swoim oddziałem na terenie majątku Krubki, ogłosił, że walczy dalej, stając się pierwszym partyzantem tej wojny. Przyjął pseudonim „Hubal”.
HISTORIA POSZCZEGÓLNYCH MIEJSCOWOŚCI:
Choiny
Choiny notowane są dopiero po II wojnie światowej. Przed II wojną na miejscu tej wsi istniała osada o nazwie Budkowizna.
Cygów
Cygów istniał już w XV wieku. Niestety trudno teraz ustalić początki wsi, w pierwszej połowie XV wieku była to duża miejscowość, skoro około 1445 roku ustanowiono tu siedzibę nowej parafii wydzielonej z parafii Kobyłka. Drewniany kościół wybudowano w pewnym oddaleniu od wsi, a szlachecki patron parafii nadał jej 2 włóki ziemi w pobliżu kościoła. Niestety brak pewnych wiadomości, kto był założycielem parafii i jej patronem (kolatorem). Najprawdopodobniej był to Piotr z Lipia herbu Rogala protoplasta rodu Ręczajskich, który około 1434 roku przybył w te okolicy z ziemi grójeckiej.
Nazwa wsi pochodzi od dawnej nazwy osobowej „Cyg”. Ta nazwa z kolei pochodzi od słowa „cyga” oznaczającego dziecinną zabawkę-bąk. Pierwsze dokumenty, w których wymienia się nazwę tej miejscowości pochodzą z 1526 roku (Czigowo). Według tradycji kościelnej kolejny drewniany kościół w tej wsi ufundował Grzegorz Ręczajski w 1527 roku. Ręczajscy z Ręczajna zapewne dziedziczyli w tej wsi do pierwszej połowy XVI wieku, ponieważ spisy podatkowe z drugiej połowy XVI wieku informują, że dziedzicami wsi byli Skulscy.
Skulscy herbu Rogala zapewne byli spokrewnieni z Ręczajskimi, posiadali ten sam herb. Był to niezbyt zamożny ród szlachecki nie wyróżniającym się z pośród wielu rodów mazowieckich. Nazwa wsi ewoluowała w ciągu wieków. W starszych źródłach zapisywano Czigów, a w nowszych już od końca XVIII wieku Cygów. Po wojnie ze Szwecją w połowie XVII wieku te tereny doznały wielu zniszczeń. Zubożała szlachta często wyprzedawała swoje majątki możnym rodom. Niestety trudno teraz prześledzić kolejne zmiany własności z uwagi na brak źródeł. Wiadomo, że w drugiej połowie XVIII wieku dziedzicem wsi był Dyzma Szymanowski podczaszy warszawski, dobroczyńca miejscowej parafii. Na początku XIX wieku była to już całkiem spora miejscowość. W 1827 roku w tej wsi było 42 domy i 334 mieszkańców.
W pierwszej połowie XIX wieku dobra Cygów składały się z wsi: Cygów, Górale, Poświętne, Turze oraz licznych folwarków. W dobrach Cygów była gorzelnia i owczarnia „starannie prowadzona”. Po uwłaszczeniu ziemi dworskiej do dóbr Cygów należały folwarki: Cygów, Jadwinów, Laskowizna, Las Stróżka i Las Suchołąg. W Cygowie w czasie uwłaszczenia powstało 69 gospodarstw rolnych na 522 morgach ziemi. Cygów włączono do gminy Ręczaje.
Dobra Cygów (2 071 mórg) zostały sprzedane za 100 000 rubli w 1868 roku. Według opisu Cygowa z końca XIX wieku „Lud wiejski trudni się sukiennictwem”. Obok wsi istniał folwark ziemski, który jednak w końcu XIX wieku kolejni właściciele tych dóbr rozparcelowali, między bezrolnych napływowych chłopów-kolonistów. Od tej pory nie było już ziemi dworskiej w tej miejscowości. Według danych z pierwszego spisu powszechnego z 1921 roku Cygów liczył 46 domów i 265 mieszkańców, mieszkali tu wyłącznie Polacy.
Czubajowizna
Czubajowizna powstała na początku XIX wieku. Pierwsze informacje o istnieniu tej wsi pochodzą z mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku. Zaznaczono tam miejscowość o nazwie Cubaiowizna. Nazwa pochodzi od słowa czubić, czyli stroić w czub, stroszyć, jeżyć, targać.
Czubajowizna należała do dóbr cygowskich. Początkowo była to bardzo niewielka miejscowość. W 1864 roku ziemia należąca do chłopów została uwłaszczona, a pozostała ziemia nadal była własnością dworu. W 1867 roku tą osadę włączono do gminy Ręczaje. W końcu XIX wieku ziemię folwarcznej wokół wsi sprzedano niemieckim kolonistów, którzy wybudowali tu domy i w ten sposób powstała osada zwana Czubajowizną Szlachecką. W okresie międzywojennym Czubajowizna dzieliła się na Czubajowiznę wieś i Czubajowiznę Szlachecką. We wsi było 20 domów i 135 osób w tym było 67 ewangelików z których większość jednak podało narodowość polską, a tylko 26 osób niemiecką. Inaczej było w Czybajowiźnie Szlacheckiej, gdzie było 9 domów 40 mieszkańców. Wszyscy podali narodowość niemiecką i wiarę ewangelicką.
Dąbrowica
Dąbrowica należy do starszych miejscowości tej gminy. Pierwsze informacje o istnieniu tej osady pochodzą z 1525 roku. pod nazwą Dambrowicza. Była to wieś szlachecka. Spis podatkowy z 1580 roku informuje, że właścicielami wsi byli: Andrzej Czosnowski z Jasienicy, Jan Czaplicki i Jan Karwowski. Cała wieś liczyła ponad 3 włóki obszaru. Zapewne wieś należała do drobnej szlachty aż do XVII wieku. Następnie została darowana jednemu z kościołów warszawskich. Opis parafii Poświętne z lat 1784-1785 informuje, że należała ona do kanoniczek warszawskich. Była to niewielka wioska, na początku XIX wieku liczyła zaledwie 11 domów i 84 mieszkańców. W tym czasie ziemia kościelna została upaństwowiona i wieś należała do dóbr rządowych.
W 1864 roku ziemia została uwłaszczona i powstała samodzielna miejscowość w gminie Międzyleś. W 1921 roku w tej wsi naliczono 37 domów i 300 mieszkańców. Oprócz Polaków mieszkało tu 7 Żydów.
Helenów
Helenów jest bardzo młodą osadą. Powstał dopiero na początku XX wieku. Podczas spisu powszechnego z 1921 roku było tu 13 domów i 98 mieszkańców, wieś należała do gminy Ręczaje.
Józefin
Ta miejscowość powstała na początku XIX wieku. Józefin pojawił się na mapie Królestwa Polskiego z 1839 roku.
W tym czasie wieś zwano Kolonią Józefów. Było to miejsce kolonizacji niemieckiej, jednak koloniści szybko ulegali polonizacji. W 1867 roku Józefin włączono do gminy Ręczaje, wieś została uwłaszczona[1]. W 1921 roku było tu tylko 9 domów i 53 mieszkańców. Mieszkała tu grupa (23 osoby) ewangelików, jednak wszyscy oni podali narodowość polską[2].
Kielczykowizna
Kielczykowizna powstała na początku XX wieku. Pierwsze ślady istnienia tej wsi można odnaleźć w spisie powszechnym Polski z 1921 roku. Występuje tam pod współczesną nazwą. Nazwa ta pochodzi od nazwy osobowej „Kielczyk”[3]. W 1921 roku w tej wsi zanotowano 7 domów i 47 mieszkańców. Kielczykowizna należała do gminy Ręczaje[4].
Kolno
Kolno ma rodowód XVI –wieczny. W spisie podatkowym z 1580 roku można odnaleźć miejscowość o nazwie Kolno. Jest to pierwsza wzmianka o tej miejscowości. Nazwa wsi pochodzi od słowa „kół” oznaczający gruby kij, drąg. Pierwotnie wsie otoczone były ostrokołem z drewna, drewnianymi kołami i stąd właśnie wzięła się nazwa tej osady[5].
Wieś należała w XVI wieku do rodziny Skulskich i liczyła 3 włóki obszaru[6]. Po Skulskich dziedziczyli tu Ręczajscy z pobliskiego Ręczaja, Kolno wymienia się wśród ich włości około 1611 roku[7]. Kolejne losy są bardzo podobne od losów Ręczaja. Tą wieś i wiele sąsiednich kupili Grzybowscy herbu Prus, wybijający się ród z ziemi warszawskiej, który tradycyjnie posiadał urząd starosty warszawskiego. Grzybowscy dziedziczyli tu prawie 100 lat i w latach dwudziestych XVIII wieku dobra Ręczaje wraz z Kolnem stały się posagiem Urszuli Grzybowskiej, który wyszła za mąż za Remigiana Kiełczewskiego. Potomkowie Kiełczewskiego sprzedali te dobra Radziwiłłom i w ten sposób Kolno stało się częścią liczącego kilkaset wsi majątku Radziwiłłów.
Wieś należała do Michała Kazimierza Radziwiłła (1702-1762) zwanego „Rybeńko”, ponieważ tak lubił zwracać się do rozmówców. Pochodził z bogatej litewskiej rodziny. Wychował się na Pomorzu, gdzie jego rodzina uciekła przez wojną. Miał skromne wykształcenie. Już w 1716 roku został dowódcą chorągwi pancernej. W 1719 roku po ojcu odziedziczył ogromny majątek dóbr ołycko-nieświeskich. W 1721 roku udał się w podróż zagraniczną wraz z licznym orszakiem. Przyjmował go król pruski, cesarz Austrii, król Francji, został mianowany księciem Rzeszy Niemieckiej. Po powrocie do kraju uczestniczył w życiu politycznym, wybierano go często na posła. Należał do stronników króla i bywał na dworze królewskich zarówno w Warszawie jak i w Dreźnie. Mimo, że prywatnie popierał w 1733 roku Stanisław Leszczyńskiego rodzina wyznaczyła mu rolę stronnika saskiego. Nowy król August III hojnie go wynagrodził, w 1735 roku mianował hetmanem polnym litewskim, w 1737 wojewodą trockim. Król bardzo lubił Radziwiłła i w 1744 został mianowany hetmanem wielkim litewskim i wojewodą wileńskim. Dzięki swoim zabiegom stał się jednym z najbogatszych ludzi w Rzeczpospolitej ale te dobra nie były dobrze zarządzane i często Radziwiłł odczuwał brak gotówki. Ożenił się z Franciszką Urszulą z Wiśniowieckich z którą miał trzech synów w tym Karola Stanisława zwanego „Panie Kochanku”. Zmarł w 1762 roku[8].
Kolno było częścią jego wielkiego majątku i zapewne Radziwiłł nigdy tu nawet nie przebywał. Po jego śmierci te dobra objął syn, Karol Stanisław Radziwiłł. W 1827 roku w tej wsi było 15 domów i 130 mieszkańców[9]. Kolno tak jak inne wsie dóbr Ręczaje w 1864 roku została uwłaszczona. Podczas uwłaszczenia ziemie dworskiej w tej wsi powstało 16 gospodarstw na 508 morgach ziemi[10]. Wieś włączono do gminy Ręczaje. Według spisu powszechnego z 1921 roku w Kolnie było 40 domów i 229 mieszkańców. Miejscowość należała do gminy Ręczaje[11].
Krubki-Górki
Pierwotnie ta miejscowość nazywała się Kropki i powstała w XVI wieku. Wieś należała do parafii Pustelnik i była to prywatna własność szlachecka. Nazwa pochodzi od dawnej nazwy osobowej „Kropka”[12].
Według spisu podatkowego z 1580 roku wieś Kropki alias Krubki była podzielona między kilku właścicieli. Dziedziczyli tu: Jan Wyrzykowski, Stanisław Dąbrowski oraz Katarzyna i Krzysztof Rzerzińscy[13]. Własność ziemska była podzielona między wielu szlachciców i tak stan utrzymywał się jeszcze przez pierwszą połowę XVII wieku. Oprócz wyżej wymienionych rodów dziedziczyli tu na przełomie XVI i XVII wieku również Łąccy herbu Prus i inne drobne rody[14].
Sytuacja zmieniła się po wojnach ze Szwecją. Wielkie zniszczenia wojenne przyczyniły się do ubożenia wielu szlachciców, którzy wyprzedawali swoje niewielki części bogatszym sąsiadom. W drugiej połowie XVII wieku majątek złożony z Krubek, Pustelnika, Małkowa i Łęki skupili w swoim ręku Kuklińscy herbu Prawdzic.
Wieś posiadał Jan Kukliński żonaty z Ewą z Wesslów. Po jego śmierci w pierwszych latach XVIII wieku dobra Krubki odziedziczyła córka Marianna, żona Adama Jeżewskiego. Właśnie ona w 1716 roku sprzedała ten majątek ziemski Tańskim.
Od Tańskich Krubki kupili Grabowscy herbu Oksza. Grabowscy pochodzili z ziemi sieradzkiej. W drugiej połowie XVIII wieku dziedzicem wsi był Jan Jerzy Grabowski generał wojsk litewskich, utytułowany przez króla orderami św. Stanisława i Orła Białego. Jego drugą żoną była Elżbieta z Szydłowskich. Z tego małżeństwa urodziło się trzech synów z czego największą karierę zrobił najmłodszy z nich, Stanisław Grabowski (ur. 1780).
Jego ojciec Jan Jerzy Grabowski od lat był blisko zaprzyjaźniony z królem. Bywała na dworze również jego żona Elżbieta i tajemnicą poliszynela było to, że najmłodszy z synów Grabowskiego, Stanisław był tak naprawdę synem samego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zresztą po śmierci starego męża Elżbieta Grabowska z synami zamieszkała na zamku królewskim i uchodziła za morganatyczną małżonkę królewską. Król osobiście zadbał o wykształcenie młodego Stanisława, chociaż nigdy oficjalnie nie przyznał się do ojcostwa. Wysłał go na naukę do Rzymu i osobiście dopilnował, aby przygotować mu urzędowy rodowód do 16 pokoleń wstecz, co skwapliwie podpisali najwyżsi urzędnicy państwa (w tym H. Kołłątaj i nuncjusz apostolski).
Po upadku państwa polskiego w 1795 roku młody Grabowski wrócił do kraju i był „duszą” salonów warszawskich. Utrzymanie dawały mu dobra Krubki odziedziczone po Grabowskich. Miał fenomenalną pamięć, to co raz przeczytał pamiętał już całe życie, a czytał bardzo dużo, był też wielkim erudytą. Bywał na salonach petersburskich, gdzie z potomkami targowiczan, którzy tam przebywali oraz kochankami carowej Katarzyny, z ciągu roku przehulał 30 000 dukatów.
Styl życia bywalca salonów był kosztowny i wkrótce zadłużył swój majątek Krubki. Odstąpił go wtedy przyrodniemu bratu Michałowi Grabowskiemu. Jego brat chcąc ustatkować Stanisława ożenił go z Cecylią Dembowską spokojną panną, wychowanicą Czartoryskich z Puław. Po ślubie w 1805 roku Stanisław Grabowski uspokoił się wreszcie. Zaczął pracować w Komisji Spraw Wewnętrznych w Warszawie, ówcześnie stolicy Księstwa Warszawskiego. Był gorącym zwolennikiem Napoleona.
Tymczasem ówczesny właściciel wsi, Michał Grabowski zaciągnął się do armii napoleońskiej, w 1812 wysłano go na wyprawę do Rosji wraz z Wielką Armią. Michał Grabowski zginął w bitwie pod Smoleńskiem i Krubki ponownie objął Stanisław Grabowski.
Po upadki Napoleona Grabowski zmienił swoje oświeceniowe poglądy i został gorącym klerykałem. Nowe porządki w kraju pod berłem cara (Królestwo Polskie) początkowo nie podobały się Grabowskiemu. Nie mógł się odnaleźć w nowej sytuacji, chociaż wielki książę Konstanty (przyjaciel od kieliszka z czasów balów petersburskich) zapraszał go do siebie. Jednak w 1819 roku przemawiając do cara w sprawie obrony moralności w Polsce zwrócił na siebie uwagę cesarza i ten mianował go kasztelanem. W 1820 roku został mianowany ministrem do spraw wyznań i oświecenia publicznego. Przodował w bigoterii i lojalności wobec cara. Nie mając jednak kwalifikacji na ten urząd i posiadając chwiejny charakter zyskał miano ministra „ociemnienia publicznego” i powszechną nienawiść młodzieży szkolnej, ponieważ zakazał wyjazdów zagranicznych i poddał młodzież kontroli policyjnej.
W czasie powstania listopadowego musiał uciekać z kraju. Wrócił do Warszawy w 1832 roku przyjęty chętnie przez Paskiewicza. Bywał na salonach rosyjskich i cały czas był wiernym wobec cara. Zmarł w Warszawie w dniu 3 X 1845 roku.
Grabowski często bywał w swoich dobrach Krubki, wybudował tu obszerny dwór i założył park.
W pierwszej połowie XIX wieku dobra Krubki składały się z wsi: Krubki, Łęki, Pustelnik i Małków.
Po uwłaszczeniu do dóbr należały folwarki: Krubki i Łęka oraz Stryjkowizna. W czasie uwłaszczenia w Krubkach powstało 26 gospodarstw rolnych na 149 morgach ziemi[1]. Krubki w okresie od 1867 aż do II wojny światowej należały do gminy Dębe Wielkie. W 1921 roku miejscowość dzieliła się na wieś i folwark. We wsi było 9 domów i 71 mieszkańców, a w folwarku 10 domów i 124 mieszkańców[2]. W tej wsi działała w okresie międzywojennym gorzelnia należąca do Zofii Arkuszewskiej[3]. Las rozciągający się na południe i południowy wschód od tej miejscowości stanowił aż do 1945 roku własność dziedziców majątku Krubki. W okresie międzywojennym właścicielką tego majątku była Zofia Arkuszewska. Właśnie w tym lesie w dniu 28 IX 1939 roku major Dobrzański pseudonim „Hubal” podjął decyzje o tym, że nie kapituluje i walczy dalej. Został pierwszym partyzantem II wojny światowej. W tym czasie w Krubkach był jeszcze dwór z czasów przełomu XVIII i XIX wieku wybudowany przez Grabowskich. Obecnie niewiele zostało z tamtych czasów, piwnice i resztki parku krajobrazowego. Współczesna nazwa wsi pochodzi dopiero z czasów po II wojnie światowej.
Laskowizna
Pierwotnie był to niewielki folwark ziemski (attynencja) wspominany w opisie dóbr Cygów w 1880 roku pod obecną nazwą. W pobliżu, już od początku XIX wieku istniał młyn o tej samej nazwie i stąd właśnie wzięła się nazwa tej miejscowości[4]. Obok folwarku w drugiej połowie XIX wieku rozwijała się wieś o tej samej nazwie. W 1921 roku w tej wsi było 13 domów i 92 mieszkańców. Obok istniał folwark Laskowizna liczący 2 domy i 19 mieszkańców[5]. Niestety Księga Adresowa Polski z 1929 roku nie podaje kto był właścicielem folwarku, podaje za to że w tej wsi był zakład rzeźniczy stanowiący własność A. Sarnowskiego, młyn wodny A. Witowskiego oraz sklep ogrodniczy L. Koprowskiego[6].
Małków
Małków ma rodowód XVI- wieczny. Pierwszy raz wymienia się nazwę tej miejscowości w starych kronikach pod datą 1540. Nazwa wsi pochodzi od nazwy osobowej Małek[7]. W tym czasie Małkowo należało do parafii Pustelnik, a jej właścicielami byli według spisu podatkowego z 1580 roku Katarzyna i Krzysztof Rzezniscy. W tym czasie była to bardzo mała wioska liczyła zaledwie pół włóki ziemi uprawnej[8]. W XVII wieku Małków został włączony do dóbr Krubki. Dobra Krubki należały do Kuklińskich, a następnie Tańskich. W drugiej połowie XVIII wieku, aż do połowy XIX wieku, była to własność Grabowskich. W czasie uwłaszczenia w 1864 roku w tej wsi powstało 10 gospodarstw rolnych na 187 morgach ziemi[9]. Małków podobnie jak Krubki włączono do gminy Dębe Wielkie. W 1921 roku było tu 20 domów i 133 mieszkańców[10].
Międzyleś
Również Międzyleś powstał w XVI wieku. Wspomina o tej miejscowości (Miedzilesie) spis podatkowy z 1580 roku. Wieś należała do parafii Klembowo i należała do rodziny Klembowskich. Dziedziczyli tu Florian i Albert Klembowscy[11]. Klembowscy herbu Roch I-szy byli miejscowym rodem szlacheckim pochodzącym z Klembowa. Jeszcze na początku XVII wieku byli dziedzicami dóbr Międzyleś[12]. Międzylesie często zmieniało właścicieli. Trudno teraz odtworzyć listę dziedziców. Z Regestru Diecezjów z 1784 roku wiadomo, że wieś należała do rodziny Zambrzyckich[13]. W 1827 roku w tej wsi było 24 domy i 231 mieszkańców[14]. W czasie uwłaszczenia powstało tu 48 gospodarstw rolnych na 281 morgach ziemi[15]. W XIX wieku własność Zambrzyckich została podzielona między kilku spadkobierców, co spowodowało podział dóbr Międzylesie na trzy części. Była to całkiem spora miejscowość i w 1867 roku ustanowiono tu siedzibę gminy. Według opisu wsi i gminy Międzyleś z końca XIX wieku dobra Międzyleś dzieliły się na trzy części: część A, C i D. Natomiast gmina miała obszar 20 089 mórg i 4 135 mieszkańców. W gminie była jedna szkoła początkowa i młyn wodny. Gminny sąd okręgowy był na miejscu[16].
Na przełomie XIX i XX wieku dawne folwarki zostały rozparcelowane. Według spisu powszechnego z 1921 roku ta miejscowość dzieliła się trzy części. Międzyleś wieś, osada Międzyleś B numer 1 i osada Międzyleś B numer 2. W pierwszej z tych miejscowości było 70 domów i 399 mieszkańców, w pierwszej osadzie był jeden dom i 8 mieszkańców, a drugiej osadzie również 1 dom i 16 mieszkańców. W tej drugiej osadzie prawie wszyscy mieszkańcy podali wiarę mojżeszową i narodowość polską.
W okresie międzywojennym była to duża miejscowość, siedziba urzędu gminy. Akuszerką w tej wsi była Lubecka, krawcem J. Szkolnik, rzeźnikiem A. Piwek, zajazd prowadził W. Susko. Liczne były sklepy spożywcze należące do: W. Kędzierskiego, J. Oldaka, S. Perzanowskiego, A. Rackiego, S. Rackiego, M. Rubina i Franciszka Piwka[17].
Międzypole
Międzypole jest bardzo młodą miejscowością, powstało na początku XX wieku. Pierwsze ślady istnienia tej miejscowości pochodzą ze spisu powszechnego z 1921 roku. Nazwa pochodzi od wyrażenia „między polami”[18]. Pierwotnie był to teren folwarczny ,który został rozparcelowany między napływowych chłopów kolonistów. W 1921 roku w tej koloni było 6 domów i 30 mieszkańców. Wszyscy byli narodowości polskiej[19]. Wieś należała do gminy Międzylesie.
Nadbiel
Nadbiel powstał w połowie XIX wieku. Była to wieś należąca do dóbr Ręczaje. Właściciele tych dóbr osadzili tu niemieckich kolonistów. W 1864 roku ziemia należąca do tych kolonistów została uwłaszczona i powstało tu 19 gospodarstw rolnych na 603 morgach ziemi[20]. Nazwa pochodzi od wyrażenia „nad bielą”, a biel oznaczało mokradło, bagno, podmokłą łąkę. Tak, więc ta miejscowość powstała w pobliżu mokradeł[21]. Potwierdzają to mapy z okresu międzywojennego. Według danych z 1885 roku ta wieś miała obszar 602 morgi obszaru i 232 mieszkańców[22]. Nadbiel należał do gminy Ręczaje. W 1921 roku było tu 22 domy i 200 mieszkańców. Była to zwarta kolonia niemiecka, niezbyt asymilująca się z ludnością polską. Na 200 mieszkańców 176 podało wiarę ewangelicką i wszyscy również narodowość niemiecką. Pozostali mieszkańcy wsi byli Polakami i katolikami[23]. Obok Nadbiela istniała też miejscowość Nadbiel Nowa kolonia, licząca 5 domów i 26 mieszkańców. Wszyscy mieszkańcy tej miejscowości byli Niemcami[24]
Do tej pory w Nadbielu zachowało się kilka domów (nr. 3, 12, 16 ) wybudowanych jeszcze przez Niemców. Są to drewniane solidne budynki z zachowanymi elementami zdobnictwa z tamtych czasów[25].
Nowe Ręczaje
Ta nazwa pojawiała się dopiero po II wojnie światowej. Jednak wieś funkcjonowała w przeszłości pod inną nazwą mianowicie Ręczaje Niemieckie. W połowie XIX wieku właściciele dóbr Ręczaje sprowadzili tu kolonistów niemieckich, których osadzili w swoich dobrach, na północ od dawnej wsi Ręczaje. W czasie uwłaszczenia ziemia dworskiej w 1864 roku mieszkało tu około 30 rodzin niemieckich, ponieważ uwłaszczono tu 29 rodzin na 987 morgach ziemi. Był to duży obszar ziemi. Według opisu wsi z końca XIX wieku tą niemiecką kolonię zaczęto nazywać Ręczajami Niemieckimi. Niemcy mieli tu swój drewniany dom modlitewny (dane na rok 1888) i szkółkę. W tym czasie mieszkało tu 341 osób[26]. W 1921 roku Ręczaje Niemieckie liczyły 47 domów i 355 mieszkańców. Wbrew nazwie nie mieszkali tu wtedy w większości Niemcy, było ich tylko 40. Większość stanowili Polacy, było też 3 Żydów[27]. Wielu Niemców, którzy mieszkali w tej okolicy przez dłuższy czas podlegali asymilacji i często przechodzili też na katolicyzm. Przykładem może być rodzina Kłosów, która pierwotnie nazywała się Kloss. Ich rodzinny grobowiec znajduje się na katolickim cmentarzu w Poświętnem[28].
Pozostałością po osadnictwie niemieckim w tym terenie jest cmentarz z zachowanymi wieloma nagrobkami, przy niektórych można odczytać jeszcze daty. Nagrobki są w kształcie trumien. Teren ten teraz porósł obecnie lasem[29]. Przed II wojną światową w tej wsi działał sklep spożywczy należący do J. Fuśnika[30].
Nowy Cygów
Nowy Cygów jest notowany po raz pierwszy w spisie powszechnym z 1921 roku, w tym czasie było tu 12 domów i 72 mieszkańców[31]. W pobliżu tej osady notowano też folwark o nazwie Feliksów, liczący 101 ha. Jego właścicielem w 1929 roku była Leokadia Pruszewska[32].
Ostrowik
Ostrowik powstał na początku XX wieku. Nazwa pochodzi od słowa „ostrów” oznaczającego wyniosłość pośród podmokłych terenów[33]. Wieś należała do gminy Okuniew i w 1921 roku liczyła 18 domów i 123 mieszkańców[34].
Poświętne
Poświętne ma ciekawą historię. Ta nazwa pojawia się dopiero w drugiej połowie XVIII wieku, ale początków tej osady należy szukać już w XV wieku. Wtedy to około 1445 roku ustanowiono we wsi Cygów siedzibę parafii[35]. Kościół ufundował jakiś miejscowy rycerz, a tradycją było to, że plebanowi nadawano zawsze pewien obszar ziemi jako uposażenie. Z niewiadomych przyczyn drewniany kościół, plebania i ziemia plebańska nie znalazły się we wsi Cygów, ale w pewnym oddaleniu o od tej wsi w kierunku południowo-zachodnim. Uposażenie plebańskie wynosiło 2 włóki ziemi. Być może już wtedy nazywano ten obszar nieco inaczej, ale w oficjalnej terminologii był to również Cygów.
W 1580 roku przeprowadzono spis podatkowy. Ze spisu wynika, że wieś Cygów dzieliła się na dwie części. Jedna z nich należała do miejscowego plebana (2 włóki), a druga do miejscowego dziedzica Stanisław Skulskiego, który również posiadał 2 włóki[36].
Tak, więc tradycyjnie kolejni plebani cygowscy posiadali swoją ziemię i mieli też swoich chłopów, którzy uprawiali tą ziemię. Chłopów „należących” do Kościoła tradycyjnie zwano w Polsce „świątnikami”, a tereny kościelne „poświętne”. Dlatego właśnie taka nazwa przyjęła się w odniesieniu do terenów plebańskich w Cygowie. Z uwagi, że stał tu kościół, plebania i kilka chłopskich chałup była to oddzielna wieś. Z czasem nazwa Poświętne stała się to już tak powszechna, że zaczęto jej używać nawet w aktach parafialnych i w dokumentach urzędowych. Pierwsze przekazy o tej nazwie pochodzą z XVIII wieku.
W 1774 roku, gdy przeprowadzano lustrację parafii Cygów zapisano: Kościół cygowski we wsi Poświętne. Ten zapis świadczy, że już wtedy wyróżniano osobną wieś o nazwie Poświętne. Tak opisywano tą miejscowość i parafię w 1774 roku: Kościół cygowski we wsi Poświętne nazwanej drewniany nowy w kwadrat. Wystawiony w roku 1763 przez WJM Pana Dyzmę Szymanowskiego cześnika ziemi warszawskiej w województwie mazowieckim, a w ziemi warszawskiej a archidekanacie pułtuskim, a w dekanacie stanisławowskim będący.
Parafie graniczą jako w środku ten kościół zostający. Parafia pustelnicka na południu, parafi kobylska na zachód, parafia klembowska na wschód słońca. Miasteczka dwa, miasteczko pierwsze Stanisławowo J. Królewskiej Mości, drugie Okuniewo szlacheckie są najbliższe kościoła cygowskiego żadnemi rzekami nie przegrodzone. Te dwa wyrażone wyżej miasteczka są o milę dobrą od kościoła cygowskiego. Rzeka Rzędza nazywająca się przechodzi przez parafialne wsie Turze, Cygów i Kłokrzewice, druga rzeka Ozierucha od pierwszej rzeki odstrząga i te rzeczki od samego Bugu ściągają się do którego będzie mil trzy.
Te rzeki dzielą wsie parafialne od kościoła w liczbie cztery, chociaż o ćwierć mile nie są jako wieś Turzę, Wólkę Dąbrowice i Tuły gdy na wiosnę osobliwie wyleją parafianom przytrudne jest do kościoła przejście, przejechać nie masz żadnej trudności.
Miasta parafialnego żadnego nie masz wsie są tylko same, których w liczbie 12, to jest wieś: Poświętne, Cygowo, Wola Cygowska, Turze, Wólka Dąbrowica, Tuł, Krzwica, Grabie, Ręczaje, Wola Reczyńska, Kolno i młynów pięć. Dusz do wielkanocnej spowiedzi i komunii przystępujących znajdują się w parafii w liczbie 1 344. Dusz do spowiedzi i komunii niesposobnych znajduje się 405. Żydów po austeriach i karczmach rachując 57. Wzdłuż na milę niezbyt wielką parafia jest w rozciągłości, wszerz na dwie ćwierci mile.
W Cygowie na Poświętnym, gdzie jest kościół, przy kościele jest plebania i poddani plebańscy w tejże wiosce, których należy od kościoła pięciu:
Jan Florek, żona Krystyna, mają córkę lat 5, woły inwentarskie przy nich, tenże Florek robi dni dwa, a niewiasta dzień jeden w tydzień, bo sieją ćwierci.
Adam Wytrykus młodzian, ma woły swoje, robi tyleż dni pańszczyzny co i pierwszy.
Józef Wytrykus, żona Franciszka, mają synów pięciu: Błażeja, Michała, Stanisława, tych trzech dorosłych, Józefa, Andrzeja w leciech małych, córkę tylko jedną i ta mała ma imię Agnieszka, ma woły własne, robi pańszczyzny sobą dni cztery a niewiasta dni dwa, bo sieją półwłóczek pola.
Franciszek Wytrykus, żona Marianna, córek mają dwie: Klarę i Petronelę dorosłych, robi dni pańszczyzny sobą dni dwa i niewiasta dzień jeden bo sieją ćwierć.
Marcin Wyrykus, żona Magdalena mają syna Jana a córkę Zofię jeszcze małe oboje, woły ich własne robią z ćwierci pańszczyznę jako i drudzy[37].
Istnienie osobnej wsi potwierdza też mapa województwa mazowieckiego Karola de Pertheesa z 1789 roku na której zaznaczono parafialną miejscowość o nazwie Poświęte, co ciekawe ta mapa nie uwzględnia miejscowość Cygów położonej na północ od kościoła i umieszcza ją na wschód od Poświętnego. Zapewne de Perthees nie dysponujący jeszcze nowoczesnym warsztatem geografa pomylił ją z miejscowością Wola Cygowska.
Według tej mapy Poświętne było miejscem gdzie krzyżowały się lokalne drogi a bliskość kościoła stwarzała atrakcyjne miejsce do osadnictwa. Tak, więc okolice kościoła stały się na przełomie XVIII i XIX wieku miejscem większego osadnictwa. W ciągu następnych lat przybywało ludności w Poświętnem. Od czasów XV wieku istniały w tej wsi kolejne drewniane kościoły. Burzliwa historia Polski i materiał z którego wykonano kościół powodował, że często takie kościoły ulegały pożarom.
Nową świątynię w latach 1762-1763 wybudował tu Dyzma Szymanowski cześnik warszawski[38].
W 1774 roku było tu 5 chałup i plebania, mieszkało tu nie więcej niż 20 osób, a Tabella Miast i Wsi Królestwa Polskiego z 1827 roku informuje, że mieszkało tu 130 osób w 14 domach. Tak, więc Poświętne szybko stawało się, z maleńkiej osady wsią średniej wielkości.
Część z mieszkańców była chłopami pańszczyźnianymi należącymi do plebana, a część do właścicieli Cygowa, ponieważ oprócz dwóch włók ziemia, wszystko wokół należało do dziedziców Cygowa.
W 1864 roku ziemia dworska w tej wsi została rozparcelowana. Powstało tu 9 gospodarstw rolnych na 182 morgach ziemi[1]. W tym samym czasie uwłaszczono też ziemię należącą od czasów XV wieku do miejscowego proboszcza. W ten sposób Poświętne stało się samodzielną wsią włączoną do gminy Ręczaje.
W 1921 roku w tej wsi było 32 domy i 248 mieszkańców. Dużą część mieszkańców stanowili Żydzi, było ich 49 osób. Istniała też według tego spisu osada Poświętne Nowe liczące 10 domów i 64 mieszkańców[2].
Księga Adresowa Polski z 1929 roku informuje, że była to wieś stanowiąca ważny ośrodek handlowo-usługowy. Poświętne stawało się naturalnym centrum gminy Ręczaje. Ciekawostką jest to, że notuje się tu licznych przedstawicieli rodziny Wytrykusów, którzy mieszkali tu przynajmniej od drugiej połowy XVIII wieku.
Herbaciarnię prowadził K. Wytrykus, zakład kowalski posiadał J. Rudnik. Działały tu trzy zakłady krawieckie, prowadzili je: J. Balsam, I. Nowicki i F. Szkolnik. Zakład rzeźniczy posiadał I. Ostrzega oraz F. Szulich. Sklepy spożywcze należały do: C. Kohna, J. Ludwiniaka, H. Wajnsztoka oraz A. Wytrykusa. Szewcami w Poświętnym byli J. Barciński i J. Szymanowski[3].
Z zabytków należy wymienić kapliczkę zbudowaną około połowy XIX wieku. Jest murowana z cegły, tynkowana, czworoboczna. Dach jest dwuspadowy kryty dachówką. Wewnątrz rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego z XVIII wieku oraz dwa lichtarze z XIX wieku[4]. Miejscowy cmentarz powstał około 1750 roku i znajduje się na jego terenie wiele zabytkowych nagrobków.
Ręczaje Polskie
Ręczaje są najstarszą miejscowością tej gminy. Pierwsze dokumenty świadczące o istnieniu tej miejscowości pochodzą z 1377 roku (Ranczaye), kolejne wzmianki pochodzą z lat 1427, 1434 i 1476. Nazwa tej wsi w odległych wiekach pisana była rozmaicie mamy, więc Ranczaye, Raczaye, Szranczay, Renczaie, Ręczaie. Nazwa pochodzi od staropolskiego „rączaj”, „ręczaj” oznaczającego kiedyś strumień, źródło[5]. Była to prywatna wieś szlachecka. Założyli ją najpewniej rycerze ze wsi Lipia w powiecie grójeckim. Według starych dokumentów w 1434 roku trzej bracia podzielili majątek po nieznanym ojcu, byli to: Jan, Stanisław i Piotr. Jan wziął wieś Trzylatkowo dając początek rodzinie Trzylatkowskich, Stanisław wziął Lipie dając początek rodzinie Lipskich, a Piotr Ręczaje i jego potomkowie dziedziczący w tej wsi dali początek Ręczajskim herbu Rogala.
Pierwszym znanym przedstawicielem tego rodu był Andrzej Ręczajski, który w 1539 roku uzyskał tytuł stolnika warszawskiego. Był bogatym i szanowanym szlachcicem, o czym świadczy ślub z Jadwigą Dzierzgowską wojewodzianką warszawską. Miał dwóch synów: Jana i Wojciecha. Młodszy z nich zrobił wielką karierę, został kasztelanem warszawskim i starostą kowalskim. Właśnie on wymieniany jest jako właściciel wsi w drugiej połowie XVI wieku. Był to „wymowny poseł, rotmistrz królewski, dzielny wojownik przeciw Moskwie, który znaczny oddział rozgromił pod Pskowem w 1581 roku”. Ożenił się z Katarzyną Młochowską, zmarł w 1591 roku. Pozostawił synów Wojciecha, Hieronima znanego księdza oraz Bartłomieja i Piotra. Rodzina Ręczajskich dziedziczyła w tej wsi jeszcze na początku XVII wieku. Posiadali również wsie: Wolę Ręczajską, Mostów, Krzywicę i Kolno.
Z czasem ród Ręczajskich tracił znaczenie, zabrakło wybitnych jednostek, które by podniosły jego znaczenie. W tym czasie na Mazowszu zaczął się wybijać ród Grzybowskich herbu Prus II pochodzący z Grzybowa w powiecie mławskim. Twórcą potęgi rodu był Mikołaj Grzybowski żyjący w drugiej połowie XVI wieku, który uzyskał ważny urząd podkomorzego warszawskiego. Właśnie on i jego następcy dzięki zdolnościom i gospodarności wykupywali liczne wsie na Mazowszu należące do drobnej i biednej szlachty. Synem Mikołaja był Stefan Dobrogost Grzybowski, który już w 1613 roku był dworzaninem królewskim. Dzięki talentowi i łasce królewskiej posypały się urzędy: starosty kamieńczykowskiego w 1620 roku, podkomorzego warszawskiego w 1623 roku, starosty warszawskiego w 1623, a w końcu został senatorem, ponieważ król mianował go kasztelanem lubelskim w 1633 roku. Stefan Grzybowski korzystnie się ożenił z baronową Marią Joanną Petingerówną damą dworu królowej Konstancji.
Właśnie Stefan Dobrogost Grzybowski kupił rozległy majątek Ręczaje obejmujący również Wolę Ręczajską i Kolno. Posiadał też wiele innych wsi w ziemi mazowieckiej.
Grzybowski zebrał całkiem pokaźny majątek, w 1638 roku przekazał te wsie swojemu jedynemu synowi Janowie Grzybowskiemu. Jan Grzybowski przejął po ojcu dochodowy urząd starosty warszawskiego (jeszcze za życia ojca), i jego urzędy. Był bardzo bogatym człowiekiem i również hojnym. Około 1650 roku zapisał dochody ze wsi Ręczaje na rzecz szpitali warszawskich. Założył miasto Grzybów pod Warszawą. Żoną Jana Grzybowskiego była Lukrecja z Guldenszternów. Jedynym synem Jana był Stefan Grzybowski, który otrzymał imię po dziadku, twórcy majątku Grzybowskich.
Stefan Grzybowski kolejny dziedzic Ręczajów był stolnikiem nurskim, należał też do elektorów króla Jan III. Stefan Grzybowski zmarł po 1672 roku. Jego synami byli Jan, Stefan i Konstanty. Bracia wspólnie dziedziczyli w majątku odziedziczonym po ojcu. Jednak ród Grzybowskich nie miał już takiego znaczenia jak wcześniej. Grzybowscy często wyprzedawali swoje wsie, ale okolice Ręczaja nadal należały do nich. W 1713 roku, gdy przeprowadzano podział majątku, w licznej już rodzinie Grzybowskich, wspomina się również o tym majątku (Wola Ręczajska, Zabraniec).
W latach dwudziestych XVIII wieku majątek Ręczaje stał się posagiem dla jednej z panien z rodziny Grzybowskich. Urszula Grzybowska wyszła za mąż za Remigiana Skarbka Kiełczewskiego podczaszego nurskiego, a potem również stolnika nurskiego[3]. Kiełczewscy herbu Habdank pochodzili z ziemi lubelskiej. Jednak Kiełczewski nie gospodarzył tu ale wydzierżawił ten majątek w 1725 roku Janowi Józefowi Łobaczewskiemu viceregentowi łukowskiemu.
Kiełczewski miał synów Kajetana i Jana. Jednak te dobra trafiły w ręce magnatów Radziwiłłów. Dziedzicem wsi został Michał Kazimierz Radziwiłł zwany „Rybeńko” (1702-1762). Należał do najbogatszych i najbardziej wpływowych magnatów polskich. Miał tytuł księcia, wojewody wileńskiego, hetmana litewskiego polnego. Posiadał ogromne dobra ziemskie w tym dwie ordynacje: nieświeską i ołycką.
Jego synem i następcą był książę Karol Stanisław Radziwiłł (1734-1790), którego zwano „Panie Kochanku”, gdyż było to jego ulubione powiedzonko w stosunku do rozmówców. Zaczynał karierę jako miecznik litewski w 1752 roku, w 1762 roku był już wojewodą wileńskim (nie miał jeszcze 30 lat !), piastował funkcję marszałka konfederacji barskiej i radomskiej. Po upadku anty królewskiej konfederacji barskiej przebywał kilka lat za granicą, wrócił w 1777 roku. Ślubował wtedy wierność królowi i odzyskał poprzednie urzędy i godności. Podczas Sejmu Wielkiego był przeciwnikiem reform konstytucji 3 Maja. Wokół jego osoby narosło wiele legend. Przedstawiano go jako hulakę i pijaka, ale też jako patriotę i samarytanina. Cieszył się wielką sławą wśród drobnej szlachty.
Był najbogatszym magnatem w Polsce. Ręczaje należały do jednej z 683 wsi jakie posiadał, miał też 16 miast. Właśnie Karol Radziwiłł był pierwowzorem stolnika Horeszki w „Panu Tadeuszu” A. Mickiewicza. Żenił się dwa razy najpierw z Marią z Lubomirskich, a potem z Teresą z Rzewuskich. Nie doczekał się jednak potomków.
Na początku XIX wieku Ręczaje były całkiem sporą miejscowością. W 1827 roku w tej wsi było 54 domy i 535 mieszkańców.
Dobra Ręczaje jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku obejmowały takie wsie jak: Ręczaje, Kolno, Ossów, Grabie, Krzywice, Mostówka, Banachowizna, Wilkowizna, Łupowizna, Grabicz, Leśniakowizna, Nadbiel (oraz Zagórno) i Wolę Ręczajską. Po uwłaszczeniu tych wsi do majątku należał tylko folwark Ręczaje (2 162 morgi). Rola wsi Ręczaje została podkreślona utworzeniem gminy Ręczaje w 1867 roku. W końcu XIX wieku folwark Ręczaje został rozparcelowany między niemieckich kolonistów. W ten sposób powstały Ręczaje Niemieckie. W Ręczajach Polskich w 1921 roku było 43 domy i 292 mieszkańców. Tutaj mieszkali wyłącznie Polacy i niewielka grupka Żydów licząca 14 osób. „Księga Adresowa Polski” z 1929 roku informuje, że akuszerką w tej gminie była M. Grzegorzewska, herbaciarnie miała K. Jankowska. Kowalem we wsi był F. Ławnik. W Ręczaju działał młyn, należał do K. Fabiana. Działały tu dwa zakłady rzeźnicze, jeden był własnością A. Wytrykusa, a drugi M. Wytrykusa. Sklep z alkoholem prowadził J. Ławnik.
Rojków
Rojków powstał na początku XX wieku. Pierwotnie był to folwark dworski, który został rozparcelowany między chłopów- kolonistów. Nazwa wsi pochodzi od dawnego imienia Rojek. W 1921 roku była to niewielka osada licząc 5 domów i 39 mieszkańców. Wszyscy byli Polakami. Osada należała do gminy Międzyleś.
Trzcinka
Początkowo był to folwark, który w końcu XIX wieku należał do dóbr Zabraniec i liczył 148 mórg ziemi. Na przełomie XIX i XX wieku folwark został rozparcelowany i powstała samodzielna wieś włączona do gminy Okuniew. W 1921 roku w tej miejscowości naliczono 17 domów i 126 mieszkańców.
Turze
Turze powstało w XVI wieku. W czasie spisu podatkowego z 1580 roku zanotowano istnienie wsi Thurze. Nazwa pochodzi od nazwy zwierzęcia „tur”. Być może ta wieś powstała już nieco wcześniej, ponieważ w czasie spisu podatkowego liczyła już 5 włók ziemi uprawnej i była to jedna z większych osad w okolicy. Dziedziczył tu Stanisław Skulski. Turze należało do dóbr Cygów i zmiana własności dóbr Cygów pociągała za sobą również zmiany własności Turza. W drugiej połowie XVIII wieku dziedzicem tych dóbr był Dyzma Szymanowski. Turze było bardzo niewielką wioską. W początkach XIX wieku było tu zaledwie kilka chat, a w 1827 roku 11 domów i 154 mieszkańców. W 1864 roku ziemia w tej wsi została uwłaszczona i powstało tu 28 samodzielnych gospodarstw rolnych na 225 morgach ziemi. Przez jakiś istniał jeszcze w tej wsi folwark ziemski, ale w 1871 roku został rozparcelowany, liczył 422 morgi. W końcu XIX wieku w tej wsi był młyn, a mieszkało tu w 1892 roku 238 osób. Na początku XX wieku Turze było znaczącym w okolicy ośrodkiem niepodległościowym. Głównym organizatorem był Franciszek Kominek, który przed I wojną światową założył tu drużyny strzeleckie.
Turze włączono do gminy Międzyleś. W 1921 roku było tu 34 domy i 223 mieszkańców. Oprócz Polaków mieszkało tu 6 Żydów. W okresie międzywojennym w tej wsi działał młyn motorowy należący do W. Garlińskiego, sklepy spożywcze prowadzili A. Brogowski oraz R. Szulman. Miała tu też siedzibę Kasa Pożyczkowo-Oszczędnościowa (Stefczyka).
Wola Cygowska
Wola Cygowska powstała w drugiej połowie XVIII wieku. Już na mapie z 1783 roku można odnaleźć miejscowość Wola Cygowska[1].
Wcześniej ten obszar należał do dóbr Cygów. Właściciel dóbr, Szymanowski sprzedał około 1797 roku wydzielony majątek Wola Cygowska. Kupił go Karol Maurycy Lelewel. Lelewel urodził się w 1748 roku jako syn Henryka Leolhoeffela pochodzącego z prusko-szwedzkiej rodziny oraz Konstancji Jauch. Jego ojciec był nadwornym lekarzem króla Augusta III. Karol Lelewel studiował prawo w Getyndze. Wrócił do Polski w 1765 roku i uzyskał tu indygenat szlachecki. Służył w armii królewskiej w stopniu kapitana. W latach 1778-1794 pełnił funkcję kasjera Komisji Edukacji Narodowej. „Na tym stanowisku położył wielkie zasługi wykazując energię i zaradność w ratowaniu funduszu szkolnego”. Cieszył się bezwzględnym zaufaniem Komisji Edukacji Narodowej. Miał tytuły cześnika i łowczego ziemi liwskiej. Popierał rozwój przemysłu. Po rozbiorach (1795) zdał relację władzom pruskim ze swej działalności w K.E.N. i mimo korzystnych propozycji ze strony władz pruskich (jeszcze jego ojciec był poddanym pruskim), nie skorzystał z propozycji i osiadł w Woli Cygowskiej zajmując się wychowaniem dzieci. Ożenił się z Ewą z Szeluttów. Był bardzo zdolnym człowiekiem. Znał kilka języków i zajmował się nauką oraz numizmatyką.
W latach 1797-1811 Karol Lelewel mieszkał głównie w Woli Cygowskiej. Według przekazów bardzo interesował się życiem swoich poddanych w Woli Cygowskiej. Brał udział w obradach ówczesnego samorządu wiejskiego i budował domy dla biednych chłopów. W tym czasie zajmował się również wychowaniem dzieci: Jana Pawła, Joachima i Prota. Był chyba dobrym wychowawcą, ponieważ każdy z jego synów odegrał ważną rolę w historii Polski i zostali uhonorowani biogramami w „Polskim Słowniku Biograficznym”, a Joachim Lelewel jest zajął poczesne miejsce w polskiej historii.
Karol Maurycy Lelewel do Warszawy wrócił w czasie powstania Księstwa Warszawskiego w 1811 roku. Pracował w Dyrekcji Edukacji Narodowej. Pracował we władzach tej instytucji do jej rozwiązania w 1815 roku. Następnie pracował w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Po 1815 roku Wolę Cygowską odziedziczył syn, Prot Adam Lelewel. Tymczasem jego ojciec pracował w Dyrekcji Edukacji Narodowej do 1821 roku i następnie przeszedł na emeryturę. Zmarł w nocy z dnia 29 na 30 XI 1830 roku (data wybuchu powstania listopadowego). Pochowano go na Powązkach.
Kolejny dziedzic Woli Cygowskiej Prot Lelewel urodził się dnia 11 IX 1790 roku w Warszawie. Wychował się w Woli Cygowskiej. W 1801 roku rozpoczął naukę w szkole pijarów w Warszawie. (Warszawa leżała wtedy na obszarze innego państwa). W 1807 roku rozpoczął pracę w ministerstwie spraw wewnętrznych Księstwa Warszawskiego. W 1809 roku wstąpił na ochotnika do 3 pułku piechoty. W 1811 roku awansował na porucznika, a w 1812 roku na kapitana. Uczestniczył w słynnej wyprawie Napoleona na Moskwę. Walczył pod Berezyną. Kampanię w 1813 roku (bitwa pod Lipskiem) odbył jako adiutant generała Jarosława Dąbrowskiego. Otrzymał wtedy krzyż Virtuti Militari i francuską Legię Honorową. Został wzięty do niewoli jesienią 1813 roku. Zwolniony przez Rosjan osiadał w Woli Cygowskiej. Ożenił się w 1823 roku z Józefą Śląską.
Po powstaniu Królestwa Polskiego pracował w Dyrekcji Ogniowej w Warszawie. W 1822 wybrano go na posła. Zaliczono go do opozycji i aresztowano go w 1826 roku. Został zwolniony po 2 miesiącach. W czasie powstania listopadowego dostał nominację na ministra oświaty, ale nie przyjął tej nominacji. Zgłosił się za to do wojska ale przełożeni nakazali mu pracę w ministerstwie obrony. Po upadku powstania wyjechał początkowo do Krakowa i korzystając z amnestii wrócił do kraju. Zajął się ponownie gospodarowaniem w Woli Cygowskiej, gdzie przez szereg lat pełnił funkcję wójta. Działał w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim, jednak w 1862 roku odmówił przyjęcia funkcji prezesa w powiecie stanisławowskim. Po śmierci słynnego brata Joachima poświęcił się zbieraniu i porządkowaniu jego spuścizny. Wydał kilka publikacji na temat brata, sam pisał Pamiętniki. Interesował się numizmatyką i kartografią. (biogramy Joachima i Jana Pawła Lelewelów patrz aneks). Zmarł 21 III 1884 roku w Woli Cygowskiej pochowano go w Poświętnem. Pozostawił synów: Tadeusza, Karola, Zygmunta Augusta i Jana Henryka oraz córki: Jadwigę żonę Russockiego i Helenę żonę J. Czaplickiego.
Dobra Wola Cygowska należące do Lelewelów obejmowały wsie Wola Cygowska i Papiernia. W czasie uwłaszczenia w 1864 roku w Woli Cygowskiej powstało 32 gospodarstwa rolne na 231 morgach ziemia a w Papierni 4 gospodarstwa na 12 morgach. Zapewne w końcu XIX wieku potomkowie Prota Lelewela rozparcelowali ten majątek, ponieważ brak jest wzmianek o folwarku w Woli Cygowskiej w XX wieku. W Cygowskiej Woli w 1921 roku naliczono 15 domów i 99 mieszkańców. Wieś należała do gminy Ręczaje.
Wola Ręczajska
Wola Ręczajska powstała w XVIII wieku. Jej założycielami byli najpewniej Grabowscy herbu Prus, którzy od pierwszej połowy XVII wieku byli właścicielami Ręczaja. Zakładając nową osadę nadano osadnikom pewien okres zwolnienia podatkowego, który zwano „wolnizną” lub „wolą”, a że nową wieś założono w pobliżu Ręczaja i zapewne chłopi z tej wsi byli jej pierwszymi mieszkańcami nazwaną tą miejscowość Wolą Ręczajską. Pierwsze dokumenty świadczące o istnieniu tej wsi pochodzą z 1713 roku, gdy dzielono majątek między Grzybowskich. Wspomina się tam niejednokrotnie o wsi Wola Ręczajska.
Po Grzybowskich około 1725 roku wieś przeszła na własność Kiełczewskich, a następnie kupił ją w raz dobrami Ręczaje Michał Kazimierz Radziwiłł. Odtąd Wola Ręczajska stanowiła część wielkiego majątku Radziwiłłów. W końcu XVIII wieku nazwę zapisywano jako Wola Ręczaiska. W początkach XIX wieku można się spotkać z zapisem Ręczayska wola. Była to średniej wielkości wioska w 1827 roku było tu 18 domów i 159 mieszkańców. Gdy w 1864 roku parcelowano ziemię dworską w tej wsi powstało 23 gospodarstwa rolne na 723 morgach ziemi. Tą miejscowość włączono do gminy Ręczaje. W Ręczajskiej Woli w 1921 roku naliczono 56 domów i 322 mieszkańców. Oprócz Polaków mieszkało tu również 20 Żydów. W okresie międzywojennym sklep bławatny w tej wsi prowadził A. Morgensztern, sklep spożywczy należał do Brzozowskiego, drugi sklep spożywczy należał do P. Rajskiego.
Wólka Dąbrowicka
Wólka Dąbrowica również powstała w tym czasie. Na ówczesnych mapach (XVIII wiek) można odnaleźć miejscowość Wólka, a na początku XIX wieku zwano ją już Dąbrowicką Wolą. Podobnie jak Dąbrowica ta wieś należała do Kościoła. Następnie, w początkach XIX wieku wieś została znacjonalizowana i stała się własnością rządową.
Właśnie jako własność rządowa występuje w „Tabelli Miast i Wsi Królestwa Polskiego” z 1827 roku. W tym czasie zanotowano tu istnienie 11 domów i 93 mieszkańców. W końcu XIX wieku obok wsi włościańskiej (chłopskiej) istniał też rządowy folwark. W 1893 roku w tej wsi było 154 mieszkańców, miała 304 morgi ziemi dworskiej i 263 morgi ziemi chłopskiej (włościańskiej). W 1921 roku było 34 domy i 200 mieszkańców. Wieś należała do gminy Międzylesie. W okresie międzywojennym nadal istniał folwark w tej wsi. Pokazuje go zarówno mapa z 1937 roku, jak i wymienia Księga Adresowa Polski z 1929 roku. Nie wiadomo tylko czy był to folwark rządowy czy prywatny. Księga Adresowa informuje, że użytkował go niejaki Wiktor Puciatycki, a liczył 163 ha obszaru.
Zabraniec
Pierwsze informacje o wsi Zabraniec pochodzą z XVI wieku. Wieś założyli Czerniakowscy herbu Łada pochodzący ze wsi Czerniaków pod Warszawą. Nazwa pochodzi od słowa „zabrany”. Współczesna nazwa pojawiła się w XVIII wieku. Spis podatkowy z 1580 roku informuje o wsi Zabranice Czerniaków. Dziedzicem części wsi był w tym czasie Jurgian Czerniaków. Drugą część wsi posiadał Mikołaj Kiszka wojewoda podlaski. Właśnie Mikołaj Kiszka wielki magnat litewski i zapobiegliwy gospodarz kupował w tym czasie liczne majątki pod Warszawą. Kupił też Zabraniec oraz pobliski Ossów. Mikołaj Kiszka pochodził ze starej litewsko-ruskiej rodziny. Był gorącym zwolennikiem unii polsko-litewskiej, a ówczesne elity litewskie były jej przeciwne. Gdy wojewoda podlaski Tyszkiewicz wzbraniał się przed podpisaniem aktu unii w 1569 roku król Zygmunt August mianował wojewodą właśnie Kiszkę i ten podpisał odpowiednie dokumenty. Kiszka był wraz z królem w ostatnich dniach jego życia )lipiec 1572 i potem występował jako oskarżyciel licznych dworaków, którzy okradali dogorywającego króla. Po ucieczce Henryka Walezego kolejnego króla Polski, poparł Maksymiliana Habsburga, przez co jego stosunki ze Stefanem Batorym nie były najlepsze. Był dobrym gospodarzem na dużą skalę spławiał zboże do Gdańska. Zmarł w 1587 roku.
Jego następcy nie mieli już takiej pozycji jak on i można przypuszczać, że Zabraniec wrócił do rodziny Czerniakowskich. Na przełomie XVI i XVII wieku dziedzicem wsi był Jan Czerniakowski podstoli warszawski od 1605 roku, a następnie wieś odziedziczyli jego synowie Stanisław i Mikołaj. Właśnie ci dwaj bracia w 1634 roku sprzedali „Zabrańce Grzybowskiemu”. Dziedzicem wsi został Stefan Grzybowski herbu Prus starosta warszawski. Kupił on Zabraniec, ponieważ już wcześniej został właścicielem dóbr Ręczaje, przez co posiadał teraz rozległe dobra w tym terenie. Grzybowski zebrał całkiem pokaźny majątek, w 1638 roku przekazał te wsie swojemu jedynemu synowi Janowie Grzybowskiemu. Jan Grzybowski przejął po ojcu urząd starosty warszawskiego i inne jego urzędy. Żoną Jana Grzybowskiego była Lukrecja z Guldenszternów. Jedynym synem Jana był Stefan Grzybowski, który otrzymał imię po dziadku, twórcy majątku Grzybowskich. Stefan Grzybowski, kolejny dziedzic Zabrańca był stolnikiem nurskim, należał też do elektorów króla Jan III. Stefan Grzybowski zmarł po 1672 roku. Jego synami byli Jan, Stefan i Konstanty. Bracia wspólnie dziedziczyli w majątku odziedziczonym po ojcu. W 1713 roku ,gdy przeprowadzano podział majątku w licznej już rodzinie Grzybowskich wspomina się również o majątku Zabraniec.
W tym czasie właścicielem wsi był Marcian Grzybowski, który miał wiele urzędów w ziemi liwskiej. Był skarbnikiem, podczaszym, chorążym i w końcu podkomorzym liwskim. Wyprzedał majątki w okolicach Tarczyna i kupił w 1732 roku Okuniew tworząc rozległe dobra ziemski. Ożenił się z Teresą z Cieszkowskich i oprócz licznych córek miał też syna Stanisława któremu oddał dobra Okuniew wraz z Zabrańcem w 1762 roku. Stanisław Grzybowski przejął urzędy po ojcu był wojskim liwskim, podczaszym, stolnikiem i również podkomorzym liwskim. Król odznaczył go orderem św. Stanisława. W 1779 roku Grzybowski sprzedał dobra Okuniew Stanisławowi Klickiemu. Stanisław Klicki był ważną postacią ziemi liwskiej. Miał tytuł cześnika różańskiego. Posiadał wiele urzędów cywilnych i wojskowych u schyłku państwa polskiego. Ożenił się z Ewą z Szymanowskich córką dziedzica Cygowa, Dyzmy Szymanowskiego. Dochował się syna oraz córki Anny którą wydał za Jana Łubieńskiego. W posagu Anna otrzymała dobra Okuniew wraz z Zabrańcem.
Jan Łubieński dziedzic był dziedzicem tych dóbr do 1878 roku. Urodził się w 1788 roku. Był synem Feliksa Łubieńskiego i Tekli z Bielińskich. Pochodził z szanowanej rodziny wielkopolskiej i gdy w 1806 roku wojska napoleońskie wkroczyły do Wielkopolski obwołano go generałem pospolitego ruszenia ziemi rawskiej. Walczył z Prusakami na Pomorzu Gdańskim i Zachodnim odnosząc kilka zwycięstw. Mimo, że nie miał doświadczenia braki nadrabiał brawurą. W 1807 roku zajął się swoimi majątkami w tym Okuniewem. Jego rodzina miała w tym czasie bardzo ważne funkcje w państwie i często wbrew jego woli wysuwano go na wiele stanowisk. W latach 1810-1813 pracował w Głównej Izbie Obrachunkowej, był posłem i działał w loży masońskiej. W Królestwie Polskim należał do wielu organizacji gospodarczych zakładanych przez przedsiębiorczych braci. W 1832 roku po upadku powstania wybrano go wraz z dwoma braćmi od delegacji, która miała złożyć hołd carowi ale udało mu się wykręcić od tej funkcji. Wycofał się z polityki i zajął się dobroczynnością. Do samej śmierci działał w organizacjach dobroczynnych. Zmarł w Warszawie w 1878 roku. W pierwszej połowie XIX wieku Zabraniec był niewielką miejscowością. W 1827 roku było tu zaledwie 23 domy i 207 mieszkańców.
W 1864 roku ziemia dworska została uwłaszczona. Po śmierci właściciela tych dóbr Jana Łubieńskiego w wyniku podziału między jego spadkobierców folwark Zabraniec został oddzielony od dóbr Okuniew i stał się ośrodkiem samodzielnych dóbr ziemskich. Dobra te składały się z folwarków Zabraniec i Trzciniec zwanej wcześniej Holendernia. W 1889 roku z folwarku Zabraniec odłączono 276 mórg które stały się poligonem wojskowym. Dobra Zabraniec składały się głównie z lasów liczących 1204 mórg. Ziemia orna zajmowała obszar 262 morgi.
Zabraniec należał do gminy Okuniew. W 1921 roku w tej wsi było 68 domów i 413 mieszkańców. W tym czasie w działał tu sklep spożywczy należący do Stanisława Szulima.
OSOBY ZWIĄZANE Z GMINĄ POŚWIĘTNE:
JAN PAWEŁ LELEWEL
Urodził się w Warszawie 26 VI 1796 roku. Już rok później zamieszkał w Woli Cygowskiej w majątku, który kupił ojciec. Tu też mieszkał do 1809 roku wychowywany przez ojca oraz kształcony przez domowego nauczyciela Konkowskiego. W 1809 zaczął naukę w Szkole Elementarnej Artylerii i Inżynierii w Warszawie . Już w wieku 16 lat w stopniu sierżanta uczestniczył w wyprawie napoleońskiej na Rosję. W 1814 roku rozstał się z wojskiem napoleońskim i wstąpił do armii Królestwa Polskiego. Służył jako podporucznik, a od 1818 jako porucznik. W 1822 już był w stopniu kapitana. Zatrudniony był przy fortyfikacjach Zamościa i budowie Kanału Augustowskiego. Właśnie on zaprojektował pierwszy stały most między Warszawą i Pragą. Był to projekt wielkiego mostu zbudowanego na siedmiu murowanych arkadach. Projekt był twórczy i oryginalny, ale wybuch powstania listopadowego zniweczył te plany. Lecz posłużono się elementami projektu w połowie XIX wieku przy budowie mostu. W czasie powstania listopadowego był odpowiedzialny za fortyfikacje Pragi. Po upadku powstania z ostatnimi oddziałami emigrował do Francji. Nie uczestniczył w życiu politycznym emigracji, osiadł na stałe w Szwajcarii, gdzie pracował jako inżynier. Położył wielkie zasługi w osuszaniu bagien w Szwajcarii i budowie mostów. W 1837 roku został naczelnym inżynierem kraju. Zbudował wiele mostów, a największy z nich na rzece Aar pod Bernem został nazwany jego imieniem. Lelewel zajmował się też rysunkiem i malarstwem oraz architekturą. Opracował plany rozbudowy Berna. Na emigracji pozostawał w bliskich kontaktach z bratem i wielokrotnie pomagał mu w jego pracach (rysunki monet, starych budowli). Jan Paweł Lelewel zmarł w 1847 roku w Bernie po chorobie woreczka żółciowego. Tam też został pochowany.
JOACHIM JÓZEF BENEDYKT LELEWEL.
Był to najstarszy z braci Lelewelów, który zrobił największą karierę. Urodził się w 1786 rok w Warszawie. Był bardzo wątłym dzieckiem. Dopiero w czwartym roku życia zaczął chodzić. Wychowywał się w Warszawie, a następnie od 1797 roku w Woli Cygowskiej. Przejawiał wielkie zainteresowanie nauką już od młodych lat. W 1801 roku zaczął naukę u pijarów w Warszawie, gdzie był „we wszystkich studiach miernym, ale wymiernym”. Na Uniwersytecie Warszawskim również się nie wyróżniał. Nie zdawał nawet żadnych egzaminów. W 1811 roku zaczął pracę biurową w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Żył głównie pracą naukową, studiując dostępne materiały. W 1815 roku rozpoczął wykłady na Uniwersytecie Wileńskim, które cieszyły się powodzeniem wśród studentów, ale nie podobały się przełożonym. W 1818 roku zaczął pracę w bibliotece uniwersyteckiej w Warszawie. W 1822 roku wrócił do Wilna gdzie objął katedrę historii. Wykład inauguracyjny zgromadził 1,5 tysiąca studentów. Miał romantyczne podejście od historii, podobnie jak Mickiewicz. W 1824 roku władze carskie odsunęły go od zajęć z powodu „dla przecięcia szkodliwego wpływu na młodzież”. Zajął się pracą badawczą. Należał do najwybitniejszych polskich i europejskich historyków stosując nowatorskie podejście do tej nauki. Stał się jedną z najważniejszych osób ówczesnej polskiej nauki.
W życiu politycznym wtajemniczono go w plan wybuchu powstania listopadowego. W czasie wybuchu powstania był przy konającym ojcu. Był bardzo popularny w społeczeństwie, ale w czasie powstania odegrał niejednoznaczna rolę. Należał do Rządu Narodowego. Bywał naraz i w rządzie i w opozycji. Po upadku powstania wyjechał za granicę. Należał do lewicowego nurtu rewolucyjnego, początkowo przebywał w Paryżu, lecz później go z stamtąd wydalono. Przebywał w Belgii. Współpracował przy kolejnych emigracyjnych próbach utworzenia rewolucyjnych organizacji. Współpracował też przez jakiś czas z komunistami. Pracował nadal naukowo zajmując się historią średniowiecza. Zmarł w 1861 roku w Paryżu prawie w zapomnieniu. W Polsce wieść o jego śmierci spowodowała liczne demonstracje patriotyczne, które z czasem doprowadziły do wybuchu powstania styczniowego.
Środowisko przyrodnicze
Dostępność komunikacyjna
Środowisko społeczne
Gastronomia
Baza noclegowa
Organizacje i stowarzyszenia
Straż pożarna
Pozostałe instytucje